Wyniki pilotażowych audytów są niekorzystne: 59% instytucji z niedociągnięciami w zakresie Planów Równości Płci (Gender Equality Plan – GEP). Tymczasem aż 98% badań UE ignoruje perspektywę płci. Te niepokojące statystyki sprawiają, że także polskie instytucje wdrażające GEP powinny spodziewać się zarówno wnikliwych kontroli z KE, jak i zwiększonego nacisku na kwestie równościowe w Horyzoncie Europa.

Plany Równości Płci (GEP) jako kluczowy element polityki Komisji Europejskiej w obszarze B+I

Wdrażanie Planów Równości Płci stało się jednym z priorytetów Unii Europejskiej w ramach programu Horyzont Europa. Posiadanie GEP jest obecnie obowiązkowym kryterium kwalifikowalności dla uczelni, instytutów badawczych i instytucji publicznych aplikujących o finansowanie w ramach programu. Celem tych planów jest promowanie równości płci w instytucjach poprzez eliminację barier dla kobiet i mężczyzn, wspieranie ich kariery naukowej oraz zapewnienie sprawiedliwych i przejrzystych procesów decyzyjnych.

GEP w Europie – aktualne statystyki

Z danych Komisji Europejskiej wynika, że program Horyzont Europa przynosi pozytywne zmiany w zakresie równości płci w nauce i innowacjach. W porównaniu do programu Horyzont 2020 odnotowano wzrost udziału kobiet w projektach badawczych – liczba kobiet koordynatorek wzrosła z 24% do 31%, a ich obecność w zespołach badawczych zwiększyła się z 37% do 38%. Jeszcze bardziej widoczny postęp nastąpił w grupach eksperckich, gdzie reprezentacja kobiet wzrosła z 43% do 51% [1].

Jednak na tle tych pozytywnych zmian pojawia się niepokojący sygnał. Komisja Europejska, chcąc sprawdzić faktyczną jakość wdrażania Planów Równości Płci (GEP), przeprowadziła pod koniec 2023 roku pilotażową kontrolę wśród losowo wybranej grupy beneficjentów i podmiotów stowarzyszonych w projektach finansowanych z Horyzontu Europa. Wyniki? Aż 59% skontrolowanych instytucji miało niedociągnięcia w realizacji GEP, a w trzech przypadkach niezgodności były tak poważne, że Komisja wszczęła procedurę rozwiązania umowy o dofinansowanie.

Ten wynik kładzie cień na deklarowane postępy. Choć liczba kobiet w projektach badawczych rośnie, okazuje się, że w wielu instytucjach równość płci funkcjonuje głównie na papierze. Zgodnie z założeniami Horyzontu Europa, Komisja od 2024 roku wprowadziła regularne audyty Planów Równości Płci, obejmujące wyselekcjonowane instytucje, które podczas podpisywania umów grantowych zadeklarowały posiadanie GEP jako warunek uzyskania finansowania. Na pierwsze wyniki tych systematycznych przeglądów musimy jeszcze poczekać, jednak następstwa pilotażu z 2023 r. pokazują, że Komisja bardzo poważnie podchodzi do kwestii równości płci w projektach i realizujących je instytucjach.

Stan wdrażania GEP w Polsce – wyniki badania OPI PIB

Polska również aktywnie wdraża politykę równości płci. Z raportu Ośrodka Przetwarzania Informacji – Państwowego Instytutu Badawczego (OPI PIB) wynika, że spośród 534 instytucji akademickich i naukowych w Polsce, 183 (34%) posiada plany równości płci [2]. Największą aktywność w tym zakresie wykazują instytuty naukowe (65%), natomiast uczelnie niepubliczne rzadko wdrażają takie plany (4%).

Analiza wskazuje, że polskie instytucje koncentrują się przede wszystkim na:

• zapewnieniu równowagi między pracą a życiem prywatnym (92% GEP zawiera takie zapisy);
• wspieraniu równości szans w rozwoju kariery (92%);
• przeciwdziałaniu przemocy ze względu na płeć, w tym molestowaniu seksualnemu (92%).

Jednym z wyzwań pozostaje jednak niewystarczające uwzględnianie wymiaru płci w badaniach i treściach dydaktycznych – jedynie 39% instytucji zadeklarowało takie działania [2]. Istniejące w tym zakresie trudności potwierdza raport „She Figures 2024”, który wskazuje, że 98% publikacji powstałych w rezultacie europejskich badań naukowych pomija wymiar płci w swojej treści. Tymczasem Komisja Europejska w programie Horyzont Europa postawiła na zdecydowane wzmocnienie tego aspektu, traktując integrację perspektywy płci jako kluczowy element doskonałości badań naukowych i innowacji.

Integracja wymiaru płci w treści badań i innowacji w Horyzont Europa

Komisja Europejska znacząco wzmocniła priorytet integracji wymiaru płci w treści badań i innowacji (R&I) w programie Horyzont Europa. W przeciwieństwie do podejścia przyjętego w Horyzoncie 2020, gdzie określone tematy były oznaczane jako istotne dla uwzględniania tej kwestii, w Horyzoncie Europa integracja perspektywy płci jest domyślnie wymagana we wszystkich działaniach badawczych i innowacyjnych (RIA), działaniach innowacyjnych (IA) oraz programach Cofund. Jedynie w wyjątkowych przypadkach Komisja Europejska może określić w opisie danego tematu, że uwzględnienie perspektywy płci nie jest wymagane.

Zgodnie z danymi z początku 2025 roku, 977 z 1214 tematów typu RIA, IA i Cofund (czyli 80,5%) uwzględnia perspektywę płci w treści badań. Dla porównania, w ramach Horyzontu 2020 wymiar płci był uwzględniany jedynie w 23% projektów. Komisja Europejska opracowała szczegółowe wytyczne oraz narzędzia metodologiczne wspierające badaczy i innowatorów w analizie płci, uwzględniając również podejście intersekcjonalne.

Obowiązek integracji wymiaru płci w treści badań i innowacji nie dotyczy jednak części programu, takich jak Działania Marii Skłodowskiej-Curie (MSCA) oraz granty Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych (ERC), gdzie tematy badawcze są definiowane oddolnie przez samych naukowców. Niemniej jednak, programy te również przyczyniają się do rozwoju badań nad płcią, a narzędzie ERC ERIS zapewnia szczegółową listę projektów koncentrujących się na aspektach związanych z gender studies.

Wnioski i rekomendacje

Wdrażanie GEP przynosi realne efekty, jednak wymaga dalszych usprawnień. Kluczowe wyzwania obejmują niedostateczne zasoby finansowe i kadrowe, brak odpowiednich szkoleń dla personelu oraz niewystarczające zaangażowanie kierownictwa instytucji naukowych.

Zarówno na poziomie europejskim, jak i krajowym wskazuje się na konieczność:

• systematycznej ewaluacji wdrażanych planów;
• wprowadzenia systemowych rozwiązań wspierających równość płci w nauce;
• rozwijania krajowej strategii na rzecz równości płci w sektorze badań i innowacji.

Dalszy monitoring i rozwój polityk równościowych pozostaje kluczowy dla zwiększenia udziału kobiet w nauce oraz zapewnienia trwałych zmian w instytucjach badawczych w Polsce i Europie.

Źródło: kpk.gov.pl