Studia doktoranckie są obecnie traktowane - podobnie jak studia I i II stopnia - jako element Procesu Bolońskiego,

zmierzającego do utworzenia Europejskiej Przestrzeni Szkolnictwa Wyższego (European Higher Education Area). Proces kształcenia doktorantów i młodych naukowców w Europie charakteryzuje wewnętrzne zróżnicowanie. Różne są m.in.:

• instytucje kształcące,
• formy kształcenia (kształcenie indywidualne, studia),
• charakter kształcenia (ogólne, specjalistyczne) i związane z tym wymagania,
• czas trwania procesu kształcenia (ustalony, nieustalony),
• status młodego naukowca,
• sposób finansowania kształcenia.

Kształcenie doktorantów i młodych naukowców jest od kilku lat przedmiotem intensywnych studiów i analiz. Wykonywano je m.in. w związku z opracowaniem raportu Trends III, w ramach realizowanego w latach 2002-2003 przez UNESCO-CEPES projektu Doctoral Degrees and Qualifications in the Contexts of the EHEA and the ERIA oraz w ramach projektu pilotującego Doctoral Programmes in Europe, realizowanego w latach 2003-2004 przez EUA (w projekcie tym uczestniczyło 48 uczelni, w tym 4 uczelnie polskie, wybrane spośród 143 uczelni z 32 krajów, które zgłosiły chęć udziału w projekcie).

Z przeprowadzonych badań wynika, że kształcenie młodych naukowców podlega obecnie istotnym zmianom. Można zaobserwować m.in. następujące tendencje:

• umasowienie kształcenia na poziomie doktorskim; jest ono efektem zmian na rynku pracy - gospodarka oparta na wiedzy potrzebuje coraz większej liczby fachowców mających umiejętność prowadzenia badań;
• upowszechnienie modelu kształcenia, w którym istotnym, a czasami głównym elementem jest udział w zbiorowych zajęciach (przedmiotach prowadzonych przez uczelnię, zwykle rozliczanych w systemie ECTS); kształcenie tego typu jest przeznaczone przede wszystkim dla osób realizujących karierę zawodową poza środowiskiem akademickim, oferuje je już ok. 60% uniwersytetów europejskich;
• różnicowanie charakteru kształcenia, w tym upowszechnienie studiów prowadzących do uzyskania doktoratu o charakterze zawodowym (professional doctorate); studia takie stawiają zwykle nieco niższe wymagania dotyczące nowatorskiego charakteru wyników badań, a tematyka rozprawy (raportu) wynika najczęściej z doświadczeń zawodowych; tego typu programy studiów są często tworzone i zarządzane przy współudziale instytucji gospodarczych, noszą specjalne nazwy (New Route PhD w Wielkiej Brytanii) i prowadzą do uzyskania stopni o innych od tradycyjnych nazwach (np. Doctor of Engineering, Doctor of Education, Doctor of Business Administration);
• dostosowywanie programów studiów do potrzeb rynku, m.in. przez kształcenie umiejętności ogólnych;
• strukturalizacja kształcenia, tzn. przejście z kształcenia o charakterze mocno zindywidualizowanym, opartym na relacji mistrz-uczeń, do modelu bardziej dostosowanego do wzrastającej liczby kształconych; może on być realizowany w formie:
  - wydzielonego programu studiów w uczelni (jednostce) prowadzącej inne rodzaje studiów,
  - wydzielonej jednostki typu graduate school w ramach uczelni,
  - wydzielonej instytucji - uczelni kształcącej wyłącznie na poziomie graduate, często o charakterze międzynarodowym; przykładem jest European University Institute we Florencji, prowadzący studia na poziomie doktorskim i podoktorskim w dziedzinie nauk społecznych;
• internacjonalizacja;
• przykładowo, w Wielkiej Brytanii studenci zagraniczni stanowią 44% ogółu doktorantów, we Francji - 25%; znacząco wzrasta liczba doktoratów zrealizowanych w wyniku ścisłej współpracy dwóch lub większej liczby uczelni z różnych krajów, przy czym współpraca ta może mieć różne formy (European Doctorates, joint PhD degrees, co-tutelle).

Obserwowane zmiany, a przede wszystkim różnicowanie form i charakteru kształcenia na poziomie doktorskim, są pozytywnie oceniane przez Komisję Europejską. Środowisko akademickie także uznaje je za pozytywną cechę i potencjalne źródło przewagi konkurencyjnej Europy, pod warunkiem jednak, że głównym elementem kształcenia pozostaną badania naukowe (training by research, not training for research), co nie wyklucza uwzględnienia zmieniających się potrzeb rynku pracy (pracodawców innych niż uczelnie). Opinia taka została wyrażona m.in. w podsumowaniu konferencji w Salzburgu w lutym 2005 r., poświęconej przedstawieniu wyników realizacji projektu EUA Doctoral Programmes in Europe. Na tejże konferencji sformułowało także m.in. następujące postulaty dotyczące kierunków rozwoju studiów doktoranckich:

• kształcenie młodych naukowców powinno stać się istotnym elementem strategii rozwoju uczelni akademickich;
• niezbędne są dobrze zdefiniowane i "przezroczyste" relacje (prawa i obowiązki) doktorant-opiekun-uczelnia; powinny być one oparte na zasadach sformułowanych w przyjętym przez Komisję Europejską dokumencie Recommendation on the European Charter for Researchers and a Code of Conduct for the Recruitment of Researchers;
• celowe jest poszukiwanie i wspieranie innowacyjnych rozwiązań - w celu zapewnienia kształcenia interdyscyplinarnego oraz kształcenia umiejętności ogólnych;
• pożądane jest zwiększenie współpracy międzynarodowej oraz mobilności geograficznej, międzydyscyplinarnej i międzysektorowej.

Realizacja tych i innych postulatów zgłaszanych przez różne gremia, w tym m.in. przez Europejskie Stowarzyszenie Doktorantów - EURODOC, zrzeszające organizacje doktorantów i młodych naukowców z 21 krajów, wymaga zapewnienia stałego i adekwatnego finansowania kształcenia młodych naukowców.

Przygotowano na podstawie opracowania prof. dr. hab. Andrzeja Kraśniewskiego pt. "Proces Boloński: dokąd zmierza europejskie szkolnictwo wyższe" (MEiN, 2006)